آیا مبادله دو زندانی (ژیائو وانگ و مسعود سلیمانی) بین ایران و آمریکا، به معنی گشایش در روابط تهران-واشینگتن است؟

پاسخ کوتاه به این پرسش این است که احتمالا خیر.

عمق اختلافات جمهوری اسلامی و ایالات‌متحده در چهل سال گذشته بیشتر از آن است که با توافق‌هایی در سطح؛ مانند برجام یا مبادله زندانیان از بین برود. جمهوری اسلامی از روز نخست روی پایه‌های شعارهای ضد امپریالیستی و دشمنی با آمریکا بنا شد. شعارهایی که تا امروز هم ادامه دارد و بر آن تاکید می‌شود.

در دنیای دیپلماسی دوست و دشمن دائمی تعریفی ندارد. اما لازمه عادی‌سازی روابط، فاصله گرفتن تهران از نگاه ایدئولوژیک به پدیده دشمنی‌ورزیدن با ایالات‌متحده است. در این صورت ایران می‌تواند به جمع کشورهایی مانند ترکیه ملحق شود که اگرچه دوست آمریکا به‌شمار نمی‌روند، اما دشمنی با آن را نیز به عنوان یک اصل به ماهیت خود پیوند نزده‌اند.

امری که به نظر نمی‌رسد آیت‌الله خامنه‌ای علاقه چندانی به آن داشته باشد. رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی‌های دو سال گذشته خود، پس از روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، هیچ فرصتی را برای نکوهش سیاست‌های او،‌ تاکید بر اصل بی‌اعتمادی به ایالات‌متحده و در مقابل نگاه به داخل برای مقاومت و ایستادگی در برابر شیطان بزرگ، از دست نداده است. به گونه‌ای که اصل گفتگو نکردن با ترامپ با سابقه‌ای که در مذاکره تهران با دولت اوباما در اوج تحریم‌ها وجود دارد، بیشتر بعد شخصی پیدا کرده است.

آیت‌الله خامنه‌ای در یکی از سخنرانی‌های اخیر خود لغو تحریم‌ها تا یکی دو سال آینده را خیالی باطل توصیف کرد. به این معنی که فاکتور انتخابات ریاست جمهوری آبان ۱۳۹۹ در آمریکا و حتی انتخابات ۱۴۰۰ در ایران، نقش مهمی در محاسبه‌های آتی او ایفا می‌کند.

نگاهی که چکیده آن را می‌توان در بودجه مقاومتی که حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران روز یکشنبه به مجلس ارایه داد، مشاهده کرد.

اما آیا مبادله زندانیان می‌تواند به زمینه‌ای برای انجام مذاکره‌های گسترده‌تر برای بیرون آمدن از بن‌بستی که تهران در آن گرفتار شده منجر شود؟

در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت، در واقع در طول ۴۰ سال گذشته در برهه‌هایی از زمان که منافع هر طرف ایجاب می‌کرده،‌ نشستن پای میز مذاکره بلامانع بوده است: از قرارداد الجزایر تا همکاری برای مقابله با القاعده در افغانستان  و … رفت و آمدها به ویلای شخصی سلطان قابوس در مسقط برای آماده‌سازی روند مذاکرات هسته‌ای. در این بین مذاکره برای مبادله زندانیان در مقایسه با سایر سرفصل‌ها، آسان‌تر بوده است. موضوعی که بر خلاف مذاکره کلی با آمریکا، نه تنها مخالفت رهبر جمهوری اسلامی را به دنبال نداشته، بلکه نشانه‌ای از رافت اسلامی توصیف شده است. 

اما توافق برای مبادله زندانیان، لزوما به معنی آمادگی نهایی تهران برای وارد شدن به مذاکرات گسترده‌تر که طیفی از موضوعات از برنامه‌های هسته‌ای و موشکی تا نفوذ منطقه‌ای را شامل می‌شود، نیست. هرچند که در آینده‌ای میان مدت و بلند‌مدت‌تر انجام چنین مذاکره‌هایی دور از انتظار نخواهد بود.

هفت زندانی مبادله شده در شش ماه

در توضیح مذاکرات مستقیم و غیر مستقیم ادامه‌دار تهران و واشینگتن باید گفت که احتمالا در نتیجه ماه‌ها رایزنی پشت‌پرده با نمایندگان دولت ترامپ، از شش ماه قبل روند مبادله زندانیان دوباره به جریان افتاده است. درحالی که برخی مبادله وانگ و سلیمانی را نخستین اقدام از این دست بین ایران و دولت ترامپ می‌دانند، در خردادماه نزار زکا، نخستین فردی بود که بنا بر درخواست  دولت ترامپ آزاد شد. این شهروند لبنانی مقیم آمریکا در اظهار نظرهای خود بعد از آزادی به این نکته اشاره می‌کند که آزادی او محصول فشارهای دولت آمریکا بود، نه حزب‌الله لبنان.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سفر اردیبهشت‌ماه خود به نیویورک که همزمان با اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران و قرار گرفتن نام سپاه در فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا انجام شد، ‌به طور شفاف اعلام کرد که تهران آماده مبادله زندانیان با آمریکا است.

کمتر از یک ماه بعد نزار زکا که به مدت چهار سال به اتهام جاسوسی برای  آمریکا در اوین زندانی بود،‌ آزاد شد. وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای کوتاه از این اقدام تهران قدردانی کرد و گفت منتظر آزادی دیگر زندانیان است.

رویترز در همان زمان به نقل از منابع دیپلماتیک خود نوشت که تهران انتظار داشت در مقابل آزادی زکا، شهروندان ایرانی بازداشت شده در آمریکا نیز آزاد شوند. اقدامی که امریکا سه ماه بعد آن را جبران کرد.

ظریف در دو سفر بعدی خود به واشینگتن که آخرین آنها، هفته نخست مهرماه بود نیز پیشنهاد مبادله زندانیان را به طور روشن مطرح کرد. وزیر امور خارجه ایران هنوز در نیویورک حضور داشت که دادگاه مینیاپولیس (سوم مهرماه) به آزادی نگار قدس کنی رای داد.

قدس کنی که ظریف پیش‌تر خواستار آزادی او شده بود، از سال ۱۳۹۶ به اتهام دور زدن تحریم‌های آمریکا در استرالیا بازداشت بود و در اوایل تابستان امسال برای تعیین تکلیف پرونده‌اش به آمریکا تحویل داده شد.

تنها ۱۰ روز پس از آزادی قدس کنی، رضا دهباشی که از یک سال قبل به اتهام دور زدن تحریم‌های آمریکا در استرالیا زندانی بود،‌ با جولی کینگ و مارک فرکین زوج بلاگر-جهانگرد استرالیایی متهم به تصویربرداری با پهباد در تهران، مبادله شد. هرچند این مبادله در ظاهر بین ایران و استرالیا انجام شد،‌ نقش چشم‌پوشی واشینگتن از استرداد دهباشی به آمریکا و رایزنی‌های پشت‌پرده را نمی‌توان انکار کرد. اسکات موریسون، نخست‌وزیر استرالیا که به ائتلاف نظامی آمریکا در خلیج فارس چراغ سبز نشان داده، دو هفته قبل از این مبادله، مهمان ویژه ضیافت شام ترامپ در کاخ سفید بود.

در شانزدهم آذرماه هم ژیائو وانگ، دانش‌آموخته دانشگاه پرینستون آمریکا و هم‌سلولی نزار زکا در مقابل مسعود سلیمانی، پژوهشگر ایرانی زندانی در آمریکا آزاد شد: وانگ متهم به جاسوسی بود و سلیمانی نیز متهم به دور زدن تحریم‌های آمریکا.

امید آمریکا و ایران به آزادی همه زندانیان

دونالد ترامپ و دیگر مقامات دولت او از جمله رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی کاخ سفید که گفته می‌شود در آزادی شهروندان آمریکایی از ایران نقش مهمی ایفا کرده، در موضع‌گیری‌های خود پس از آزادی وانگ تاکید کردند که مایل به ادامه گفتگو برای آزادی دیگر زندانیان آمریکایی هستند. ترامپ گفت به باور او شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، رابرت لوینسون، مامور سابق اف‌بی‌آی که از ۱۲ سال پیش در ایران ناپدید شده، همچنان زنده است. اوبرایان هم در گفتگو با سی‌بی‌اس ابراز امیدواری کرد که همه آمریکایی‌های زندانی در ایران به خانه بازگردند.

از سوی دیگر علی ربیعی، سخنگوی دولت روحانی هم امروز (دوشنبه) اعلام کرد که ایران در زمینه مبادله زندانیان مذاکره می‌کند، اما این به معنی نیست که قبل از لغو تحریم‌ها در موضوعات دیگر هم وارد مذاکره با آمریکا می‌شود. محمدجواد ظریف نیز امروز در توییتر خود نوشت ایران هم‌اکنون آماده توافقی جامع برای همه زندانیان است و اکنون توپ در زمین آمریکا قرار دارد.

درحال حاضر علاوه بر لوینسون دست‌کم چهار شهروند آمریکایی دیگر همچنان در ایران زندانی هستند:

مایکل وایت، سرباز پیشین نیروی دریایی امریکا سال گذشته هنگام سفر به مشهد برای ملاقات با نامزدش به اتهام توهین به رهبر جمهوری اسلامی و انتشار عکس خصوصی در اینستاگرام به ۱۰ سال زندان محکوم شد.

سیامک و باقر نمازی: پدر و پسری که از سال ۱۳۹۴ به اتهام همکاری با دولت متخاصم به ۱۰ سال زندان محکوم شده‌اند.

مراد طاهباز: شهروند ایرانی-آمریکایی فعال محیط زیست و محکوم به ۱۰ سال حبس.

در مورد ایرانیان بازداشتی در آمریکا آماری تا حدود ۲۰ نفر اعلام می‌شود. عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران اخیرا گفته بود که فهرست زندانیان مورد نظر ایران از طریق سفارت سوئیس (حافظ منافع آمریکا در ایران) به واشینگتن ارایه شده است.

امین حسن‌زاده، مجید قربانی، احمدرضا محمدی دوستدار، بهروز بهروزیان، مهدی هاشمی، مهین مجتهدزاده، بهزاد پورقناد، علی صدر هاشمی‌نژاد، عماد واعظ، پوران آزاد، حسن‌علی مشیرفاطمی، علیرضا جلالی؛ از جمله نام‌هایی هستند که به گزارش ایران پریمیر در پرونده شهروندان ایرانی زندانی در آمریکا مطرح است. اغلب آنها در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ و به اتهام‌ دور زدن تحریم‌ها یا انتقال اطلاعات حساس به ایران بازداشت شده‌اند.

وقتی گروگانگیری، استراتژی می‌شود

سابقه ۴۰ ساله مبادله اتباع خارجی زندانی شده در ایران با هر آنچه که قابل معامله باشد، نشان می‌دهد که این امر به عنوان یک استراتژی در ساختار جمهوری اسلامی پذیرفته شده و حتی چهره‌هایی مانند محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام به آن نگاه اقتصادی دارند. شگفت‌آورتر آنکه این اقدام همواره با دستاوردهایی برای تهران همراه بوده است.

تنها در مورد اتباع آمریکایی، از آبان‌ماه ۱۳۵۸ که گروگانگیری ۵۲ عضو سفارت آمریکا در تهران به مدت ۴۴۴ روز انجام شد، تا امروز هیچ یک از دولت‌ها در ایالات متحده به امکان مبادله زندانیان خود با منابع مالی، تسلیحاتی یا انسانی مورد نظر ایران پاسخ منفی نداده‌اند و در عین حال اندک موفقیتی در متوقف کردن این روند نداشته‌اند. 

از دولت‌ جیمی کارتر که هفت میلیارد دلار اموال بلوکه شده ایران را برای آزادی گروگان‌های سفارت آزاد کرد تا بوش پدر که ۲۷۸ میلیون دلار برای آزادی سه گروگان آمریکایی باقی مانده در لبنان به تهران پرداخت کرد. تا دولت باراک اوباما که پس از پرداخت وثیقه ۵۰۰ هزار دلاری از کانال عمان برای آزادی سارا شورد (کوهنورد آمریکایی متهم به جاسوسی)، یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار و هفت شهروند ایرانی زندانی در آمریکا را به تهران فرستاد تا جسیون رضاییان، خبرنگار واشینگتن پست و چهار آمریکایی دیگر را تحویل بگیرد.

دونالد ترامپ نیز که گفته بود الگوی اوباما را دنبال نمی‌کند، با حذف پالت‌های دلار، مبادله زندانیان را انجام داد.

اقدامی که در شرایط کنونی می‌تواند برای تهران و واشینگتن کارکرد تبلیغاتی نیز داشته باشد.

ترامپ در بحبوحه استیضاح و در آستانه تعطیلات کریسمس و سال نو میلادی، یک شهروند آمریکایی را به خانه بازگردانده است. او که انتخابات ریاست جمهوری را در پیش دارد، می‌گوید تا زمانی که همه شهروندان آمریکایی زندانی به خانه نیامده‌اند، متوقف نمی‌شود و اعتبار آزادی وانگ را به نام خود ثبت می‌کند.

در ایران نیز قرار است تا کمتر از سه ماه دیگر انتخابات مجلس شورای اسلامی برگزار شود و لازمه حضور مردم پای صندوق‌های رای امید به آینده است.

مردم در بطن اعتراض‌های آبان‌ماه، میزان ناامیدی نسبت به کارآمدی سیاست‌های دولت را به تصویر کشیدند. در حالی که مقامات عالی جمهوری اسلامی ریشه مشکلات اقتصادی را به تحریم‌‌های آمریکا گره زده‌اند، احیای چشم‌انداز مذاکره با عامل همه این مشکلات (آنگونه که مقامات تهران می‌گویند)، شاید بخشی از افکار عمومی را به دوران طلایی پس از تحریم و توافق با آمریکا امیدوار کند؛ هرچند که این دوران رویایی؛ پس از برجام و زمانی که آمریکا هنوز در توافق هسته‌ای حضور داشت نیز هیچگاه فرا نرسید.

در حالی که چشم‌انداز توافق گسترده‌تر‌ ایران و آمریکا از مسیر مبادله زندانیان همچنان تار و امید به آزادی دیگر زندانیان افزایش یافته است، این پرسش خودنمایی می‌کند که تا کنون چه اقدام موثری برای جلوگیری از تکرار به گروگان گرفته شدن انسان‌ها در آینده انجام شده است.